Jak zabezpieczenie praw poprzez obywatelstwo stało się „coraz bardziej kruche”

Pierwszy raport Global Citizenship Observatory (GLOBALCIT) działający przy Europejskim Instytucie Uniwersyteckim (EUI) we Florencji zawiera analizę przepisów dotyczących obywatelstwa w 191 krajach w roku 2024.

Badacze odkryli, że „w związku ze wzrastającą liczbą konfliktów zbrojnych i przypadków terroryzmu na całym świecie, wiele krajów wprowadziło przepisy umożliwiające cofnięcie obywatelstwa danej osobie ze względu na względy bezpieczeństwa narodowego”.

Jak czytamy w raporcie, ponad jedna trzecia krajów, w tym wiele państw europejskich, „może obecnie pozbawić osobę obywatelstwa, jeśli jej działania zostaną uznane za nielojalne lub zagrażające bezpieczeństwu państwa”, a tendencja ta stale się rozszerza.

Praktyka ta jest powiązana z „rosnącą sekurytyzacją obywatelstwa” od czasu ataków terrorystycznych z 11 września 2001 r. w USA. W latach 2000–2020 18 krajów europejskich wprowadziło środki mające na celu pozbawienie osób obywatelstwa ze względu na bezpieczeństwo narodowe lub w celu przeciwdziałania terroryzmowi. Przed 2001 r. środki te były „praktycznie nieobecne”, jak podano w raporcie.

Niedawno szwedzki rząd zlecił przeprowadzenie dochodzenia w sprawie cofnięcia obywatelstwa osobom zagrażającym bezpieczeństwu narodowemu . Niemieckie partie koalicyjne omawiały tę opcję dla „zwolenników terroryzmu, antysemitów i ekstremistów”. Węgry również zmieniły konstytucję, aby umożliwić tymczasowe zawieszenie obywatelstwa ze względu na bezpieczeństwo narodowe.

Jak podano w raporcie, polityka ta rozszerzyła się także na Bliski Wschód i do Afryki Północnej.

Sposoby pozbawiania obywatelstwa

Raport identyfikuje cztery sposoby, w jakie obywatele mogą zostać pozbawieni statusu ze względów bezpieczeństwa. Prawie 80 procent krajów ma przepisy obejmujące przynajmniej jedną z tych sytuacji.

W 132 krajach na całym świecie i dwóch trzecich państw europejskich obywatelstwo może zostać odebrane za nielojalność lub czyny zagrażające bezpieczeństwu narodowemu, takie jak zdrada, szpiegostwo, próba obalenia rządu lub terroryzm. Takie zasady obowiązują w Belgii, Estonii, Francji, Niemczech, Grecji, Irlandii, Holandii, Szwajcarii, Turcji i Wielkiej Brytanii.

W 89 krajach zasada ta dotyczy jednak wyłącznie osób, które nadały obywatelstwo, a nie tych, które uzyskały je przez urodzenie.

Innym powodem, który może prowadzić do pozbawienia obywatelstwa, jest komisja poważnych przestępstw, co zazwyczaj wiąże się z wyrokiem skazującym na karę pozbawienia wolności na określony okres. Takie przepisy obowiązują w 79 krajach, ale w Europie jest ich tylko kilka.

W 70 krajach obywatelstwo może zostać odebrane za służbę w obcej armii, a w 18 ten środek dotyczy tylko osób, które uzyskały obywatelstwo poprzez naturalizację. W Europie 40 procent krajów – w tym Francja, Niemcy, Grecja, Holandia, Estonia, Turcja, Białoruś i Bośnia i Hercegowina – może odebrać obywatelstwo pod pewnymi warunkami za służbę w innej armii.

Łotwa, jeden z krajów, w których można pozbawić obywatelstwa z takich powodów, zmieniła prawo w 2022 r., aby umożliwić swoim obywatelom służbę w ukraińskich siłach zbrojnych.

Obywatelstwo może zostać również odebrane za świadczenie usług niemilitarnych innemu państwu, takich jak wybór na urząd publiczny, praca dla niektórych agencji lub po prostu w służbie cywilnej. Takie zasady obowiązują w 75 krajach na całym świecie, a także w niektórych krajach Europy, w tym we Francji, Grecji i Turcji.

Ludzie naturalizowani są bardziej narażeni na ryzyko

Luuk van der Baaren, współautor raportu, powiedział podczas prezentacji badania, że ​​„te wydarzenia rzeczywiście stawiają ważne pytanie, w jakim stopniu obywatelstwo jest nadal pewnym statusem prawnym”.

Dane pokazują również, że „znaczna część przepisów o pozbawianiu obywatelstwa ma charakter dyskryminacyjny, ponieważ dotyczą one tylko określonych grup, w szczególności obywateli uzyskanych w wyniku naturalizacji”.

Ma to zapobiec sytuacji, w której dana osoba pozostaje bezpaństwowcem, ale oznacza to również, że „obywatele z urodzenia mają zapewniony status prawny, podczas gdy ci, którzy uzyskali obywatelstwo później w życiu, nie mają” – dodał.

Utrata obywatelstwa może mieć wpływ nie tylko na bezpieczeństwo osobiste i szanse życiowe, ale także na osoby pozostające na utrzymaniu, ponieważ w 40 proc. krajów pozbawienie obywatelstwa może dotyczyć także dzieci.

Inne sposoby utraty obywatelstwa

Istnieją inne sposoby, celowe lub nie, na utratę obywatelstwa, zgodnie z raportem. Najczęstszym jest odebranie go, ponieważ zostało nabyte w sposób oszukańczy. Takie zasady istnieją w 157 krajach.

156 stanów ma również przepisy dotyczące dobrowolnego zrzeczenia się obywatelstwa, zwykle zawierające zapisy mające na celu zapewnienie, że dana osoba nie stanie się bezpaństwowcem.

W 56 krajach osoba może utracić obywatelstwo w przypadku przyjęcia innego obywatelstwa, a w 55 krajach może się to zdarzyć już z powodu samego zamieszkania za granicą.

Zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka „każdy ma prawo do obywatelstwa”, ale cztery miliony ludzi na świecie nie posiada obywatelstwa, „ponieważ ich obywatelstwo jest wciąż odmawiane lub nieuznawane” – czytamy w raporcie.

Z drugiej strony 35 krajów nie pozwala na zrzeczenie się obywatelstwa, a w praktyce uniemożliwia to podjęcie takich działań.

Nierówne prawa

Raport analizuje również sposoby uzyskania obywatelstwa i wskazuje na „bardzo nierówne ścieżki”. Najczęstsza wiedza dotycząca wymogu naturalizacji. Mniej powszechne są samowystarczalność ekonomiczna, integracja obywatelska lub kulturowa, testy językowe lub obywatelskie oraz zrzeczenie się innych obywatelstw.

W kwestii wymogów dotyczących miejsca zamieszkania, Ameryka i Europa Zachodnia mają bardziej inkluzywne środki. Obywatelstwo w krajach europejskich jest również regulowane przez Europejską Konwencję o Obywatelstwie, zgodnie z którą wymóg dotyczący miejsca zamieszkania nie może przekraczać 10 lat.

W 15 krajach czas oczekiwania jest dłuższy niż 10 lat: Gwinea Równikowa (40 lat), Zjednoczone Emiraty Arabskie (30), Bahrajn (25), Katar (25), Bhutan (20), Brunei (20), Erytrea (20), Oman (20), Czad (15), Gambia (15), Nigeria (15), Rwanda (15), Sierra Leone (15), Saint Kitts i Nevis (14) i Indie (11).